Kiedy ZUS pozbawi Cię prawa do zasiłku chorobowego ?

Stosownie do art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.). ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały jego okres.

Z przepisu tego wynikają dwie niezależne (rozłączne) przesłanki utraty prawa do zasiłku:

• wykonywanie pracy zarobkowej w okresie niezdolności do pracy,

• wykorzystanie zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem.

Wystarczy więc, że w czasie orzeczonej niezdolności do pracy ubezpieczony wykonuje pracę zarobkową, przy czym nieistotne jest, czy jest ona zgodna z celem zwolnienia lekarskiego, czy też nie.

I odwrotnie: wystarczy, że ubezpieczony wykonuje czynności niezarobkowe tego rodzaju, że można stwierdzić, iż wykorzystuje zwolnienie w sposób niezgodny z jego celem, jakim jest powrót do zdrowia.

Jak bowiem stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 06.02.2008 r., II UK 10/2007 ?Dwie sytuacje (przesłanki) utraty prawa do zasiłku chorobowego z art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa mają charakter niezależny (odrębny). Wystarczy więc, że w czasie orzeczonej niezdolności do pracy ubezpieczony wykonuje "pracę zarobkową" i nie jest niezbędne badanie czy była ona niezgodna z celem zwolnienia lekarskiego. Wykonywanie pracy zarobkowej niezależnie od jej wpływu na stan zdrowia stanowi samodzielną negatywną przesłankę prawa do zasiłku.?

Przyjrzyjmy się więc, jak do oceny obu tych przesłanek podchodzi orzecznictwo sądowe.

Wykonywanie pracy zarobkowej jako przesłanka utraty prawa do zasiłku

Należy wskazać, że orzecznictwo Sądu Najwyższego przyjmuje wąską wykładnię pojęcia "wykonywanie pracy zarobkowej" jako przesłanki utraty prawa do zasiłku chorobowego, uznając zasadniczo, że wszelka aktywność zarobkowa w okresie pobierania zasiłku powoduje taki skutek: ?pracą zarobkową, której wykonywanie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy powoduje utratę prawa do zasiłku chorobowego (...) na podstawie art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999r. (...) jest każda aktywność ludzka zmierzająca do osiągnięcia zarobku, w tym pozarolnicza działalność gospodarcza, choćby nawet polegająca na czynnościach nieobciążających w istotny sposób organizmu przedsiębiorcy i zarazem pracownika pozostającego na zwolnieniu lekarskim". (wyrok SN z dnia 05.04.2005 r., I UK 370/04).

Wyrok SN z 15.06.2007 r., II UK 223/06  ?Możliwość uznania, że nie dochodzi do utraty prawa do zasiłku chorobowego występuje tylko w razie podjęcia incydentalnej i wymuszonej okolicznościami aktywności zmierzającej do osiągnięcia zarobku w czasie pobierania tego zasiłku?. W konsekwencji Sąd pozbawił prawa do zasiłku ubezpieczonego, który podpisał w okresie niezdolności do pracy łącznie 34 dokumenty, tj. faktury, listy przewozowe, dowody wpłaty i wypłaty.

Wyrok SN z dnia 05.06.2008 r., II UK 11/08 ?1. O zakwalifikowaniu wykonywania określonych czynności jako ?pracy?, nie decyduje charakter stosunku prawnego, na podstawie którego są one wykonywane, ale rodzaj tych czynności. W pierwszej przesłance art. 17 ust. 1 ustawy z 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa chodzi bowiem nie tylko o wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku zatrudnienia, ale także o wykonywanie różnych czynności na podstawie różnych stosunków prawnych o charakterze cywilnoprawnym, a także prowadzenie własnej działalności gospodarczej, samozatrudnienie. 2. Samo podpisywanie faktur i innych dokumentów niezbędnych do prowadzenia działalności (w sytuacji gdy nie ma możliwości jej zawieszenia w okresie pobierania zasiłku) można uznać za działalność, która nie ma zarobkowego charakteru. Nie można jednak uznać za czynności nie związane z pracą zarobkową, czynności podjętych przez ubezpieczoną w związku z zatrudnieniem pracownika w ramach prac interwencyjnych. Jest to co prawda zachowanie incydentalne, ale wykraczające poza to, co jest konieczne do ?zachowania? działalności gospodarczej.?

Wyrok SN z dnia 17.01.2002 r., II UKN 71/00 ?Podpisanie w trakcie zwolnienia lekarskiego dokumentów finansowych nie może być traktowane jako prowadzenie działalności gospodarczej powodujące utratę prawa do zasiłku chorobowego (art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143 z późn. zm.)?.

Wyrok SN z 04.04.2012 r., II UK 186/11 ?W wyroku z dnia 5 października 2005 r., I UK 44/05 (OSNP z 2006 r., nr 17 ? 18, poz. 279), Sąd Najwyższy stwierdził, że ?wykonywanie pracy zarobkowej w rozumieniu art. 17 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. polega na podjęciu działań stanowiących realizację obowiązków pracowniczych lub wynikających z innego stosunku prawnego obejmującego świadczenie pracy?, niemniej jednak ? w ocenie składu rozpoznającego sprawę - pracami takimi (w przypadku prowadzenia działalności pozarolniczej) będzie wykonywanie konkretnych czynności związanych wprost z działalnością gospodarczą, w tym nadzór nad zatrudnionymi pracownikami, obsługa klientów, przyjmowanie i wydawanie materiałów. Nie stanowi więc takiej pracy zarobkowej, uzyskiwanie w trakcie korzystania ze zwolnienia lekarskiego dochodów, niepołączonych z osobistym świadczeniem pracy, np. podpisywanie w trakcie zwolnienia lekarskiego dokumentów finansowych, sporządzonych przez inną osobę oraz formalnoprawne tylko prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej, jeśli osoba ją prowadząca jest równocześnie pracodawcą i wyłącznie w zakresie jej obowiązków leży nadzór nad działalnością firmy.?

Wyrok SN z 05.10.2005 r., I UK 44/05 ?Wykonywanie pracy zarobkowej w rozumieniu art. 17 ustawy z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. Z 2005 r. Nr 31, poz. 267) polega na podjęciu działań stanowiących realizację obowiązków pracowniczych lub wynikających z innego stosunku prawnego obejmującego świadczenie pracy. (?) Nie można przy tym pominąć, że tylko naprawdę sporadyczna, wymuszona okolicznościami, aktywność może usprawiedliwiać zachowanie prawa do zasiłku (tak między innymi w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17.01.2002 r., II UKN 71/00, niepublikowanym). W innych przypadkach za sporny okres nie należy się zasiłek lecz wynagrodzenie za wykonaną pracę.? W tym przypadku Sąd rozstrzygnął o braku prawa do zasiłku przez członka zarządu spółki, który w okresie niezdolności do pracy świadczył pracę na jej rzecz ?w szczególności w zakresie akceptowania rachunków, dokumentacji w związku z brakiem odpowiednich uprawnień budowlanych pozostałych pracowników.? Podpisywał również dokumentację finansową, korespondencję i dokumentację związaną z kontraktem z zakładem energetycznym, a także uczestniczył w okresie zwolnienia lekarskiego w niektórych rozmowach dotyczących umów i sposobu ich finansowania.

Wyrok SN z dnia 07.10.2003 r., II UK 76/03  ?Przy stosowaniu art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. Nr 60, poz. 636 z późn. zm.) należy odróżnić ?pracę zarobkową? wykonywaną jednoosobowo w ramach działalności gospodarczej, od formalnoprawnych czynności do jakich jest zobowiązany ubezpieczony jako pracodawca. (?) Trudno bowiem zgodzić się ze stanowiskiem (?), że w okresie korzystania ze zwolnienia lekarskiego, dokonanie wszelkich czynności, jakich wymaga prowadzenie działalności gospodarczej, wykonywanej również przez pracowników, powoduje utratę prawa do zasiłku chorobowego. Zaprzestanie prowadzenia działalności w razie zachorowania pracodawcy oznaczałoby konieczność likwidacji zakładu pracy, zwalniania pracowników z pierwszym dniem jego choroby i obowiązek wypłacenia im należności za okres wypowiedzenia, a po odzyskaniu zdolności do pracy, ponowne poszukiwanie i zatrudnianie odpowiednich pracowników.?

Wyrok SN z dnia 25.04.2013 r. sygn. akt I UK 606/12 ?Wykonywanie czynności mogących przedłużyć okres niezdolności do pracy zawsze stanowi wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z jego celem, którym jest odzyskanie przez ubezpieczonego zdolności do pracy. W jego osiągnięciu przeszkodą może być zarówno wykonywanie pracy zarobkowej (co przesądził ustawodawca), jak i inne zachowania ubezpieczonego utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję. Jedynie sporadyczna, incydentalna, wymuszona okolicznościami aktywność zawodowa (np. udział w posiedzeniach rady nadzorczej spółdzielni mieszkaniowej stanowiącego formę społecznej działalności niektórych jej członków) może usprawiedliwiać zachowanie prawa do zasiłku chorobowego, a w innych przypadkach za okres orzeczonej niezdolności do pracy, w czasie której ubezpieczony faktycznie wykonuje pracę zarobkową, nie przysługuje mu zasiłek, lecz wynagrodzenie?.

W judykaturze Sądu Najwyższego i Apelacyjnego nie uznaje także za wykonywanie pracy zarobkowej czynności, z tytułu których nie przysługuje wynagrodzenie sensu stricte rozumiane jako świadczenie wzajemne za wykonaną pracę.

Postanowienie SN z dnia 25.01.2013, I UK 571/12 ?uczestnictwo radnego w sesjach Rady Miejskiej, za które otrzymuje diety, ma charakter społeczny podyktowany potrzebą realizacji zadań samorządu terytorialnego, a nie zarobkowy, a uzyskana dieta jest świadczeniem o charakterze publicznoprawnym, rekompensującym ewentualnie utracone korzyści lub poniesione koszty.?

Wyrok SN z dnia 25.04.2013 r., I UK 506/12 ?Sporadyczna, incydentalna lub wymuszona okolicznościami sprawy aktywność zawodowa (np. udział w posiedzeniach rady nadzorczej spółdzielni mieszkaniowej) może usprawiedliwiać zachowanie prawa do zasiłku chorobowego.?

Wyrok SN z dnia 06.02.2014 r., II UK 274/13 ?Przepis art. 17 ustawy nie 4 wymaga, aby praca była podjęta w ?celu zarobkowym?, a jedynie aby miała ?zarobkowy charakter?, czyli aby wykonywanie określonych czynności przynosiło rzeczywisty dochód - zarobek. Nie ma przy tym znaczenia, że określone czynności mogą być wykonywane odpłatnie lub nieodpłatnie. Decydującym o zakwalifikowaniu do ?pracy zarobkowej? jest otrzymywanie wynagrodzenia (zarobku), a nie np. diety, czyli świadczenia o charakterze publicznoprawnym, rekompensującego ewentualnie utracone korzyści.?

Wyrok SN z dnia 12.05.2005 r., I UK 275/04 ?Udział wspólnika spółki cywilnej, którego wkład nie polega na świadczeniu usług (art. 861 § 1 k.c.), w zysku wypracowanym przez innych wspólników, nie jest wykonywaniem pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy, o którym mowa w art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa?

Wyrok SN z 14.05.2009r., I UK 351/08 ?trzeba mieć na uwadze, że jakkolwiek art. 28 ust. 1 ustawy o ochronie przeciwpożarowej przewiduje dla członków ochotniczej straży pożarnej ekwiwalent pieniężny, to trudno w jego przypadku mówić o ?zarobku? jako świadczeniu wzajemnym z tytułu ?pracy? polegającej na udziale w akcji ratowniczej. Jest to raczej, jak wynika z art. 28 ust. 3 ustawy o ochronie przeciwpożarowej świadczenie mające na celu zrekompensowanie członkowi ochotniczej straży pożarnej wynagrodzenia utraconego ze względu na nieobecność w pracy?

Wyrok SN z dnia 04.11.2009 r. I UK 140/09 ??Zarobek? powszechnie rozumiany jest jako zapłata za wykonaną pracę i choć judykatura dopuszcza szeroką interpretację tego pojęcia (każda aktywność zmierzająca do osiągnięcia zarobku), to nie każdą czynność, choćby przysługiwała za nią zapłata, należy postrzegać w tych kategoriach. Należność za udział w posiedzeniach rady nadzorczej spółdzielni mieszkaniowej, której dana osoba jest członkiem, nie ma charakteru wynagrodzenia za pracę, lecz przybiera postać ryczałtu rekompensującego czas poświęcony dla dobra społeczności lokalnej, ewentualnie poniesione w tym celu koszty. Takiej aktywności nie można zatem uznać za wykonywanie pracy zarobkowej w rozumieniu art. 17 ust. 1 ZasiłkiU, która stanowi przesłankę pozbawienia ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego. Sąd II instancji zwrócił także uwagę na to, że uczestnictwo w posiedzeniach rady nadzorczej, z uwagi na rodzaj schorzenia odwołującej, działało na nią terapeutycznie, wobec czego nie ma możliwości stwierdzenia, ażeby spełniona była inna przesłanka pozbawienia prawa do świadczeń w postaci wykorzystywania zwolnienia lekarskiego niezgodnie z przeznaczeniem.

Wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem jako przesłanka utraty prawa do zasiłku.

W kwestii wykładni pojęcia "wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem", należy wskazać, że orzecznictwo zasadniczo uznaje, że: ?Wykonywanie czynności mogących przedłużyć okres niezdolności do pracy jest zawsze wykorzystywaniem zwolnienia niezgodnie z jego celem. Celem zwolnienia od pracy jest zaś odzyskanie przez ubezpieczonego zdolności do pracy. W jego osiągnięciu przeszkodą może być zarówno wykonywanie pracy zarobkowej (co przesądził ustawodawca), jak i inne zachowania ubezpieczonego utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję? Wyrok SN z dnia 04.11.2009 r., I UK 140/09.

W konsekwencji prowadzi to do rozstrzygnięć opartych na opiniach medycznymi/zaleceniach lekarskich wydawanych w danym stanie faktycznym.

Wyrok z 22.11.2000 r., II UKN 71/00 ?w czasie zwolnienia lekarskiego pracownik może wykonywać w ramach swojej pracy pewne czynności pod warunkiem, że nie otrzymuje za nie wynagrodzenia oraz że nie przeszkadzają mu one w odzyskaniu stanu, jaki był celem udzielonego zwolnienia, czyli zdrowia. Nie chodzi tu zresztą jedynie o odzyskanie pełnej zdolności do pracy, gdyż zdrowie może być traktowane nie tylko jako stan braku objawów patologicznych, ale także jako stan pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej, a więc pełnej zdolności organizmu do utrzymywania równowagi między nim a środowiskiem zewnętrznym"

Wyrok Sądu Rejonowego w Elblągu z dnia 07.10.2014 r., IVU 314/14 ?udanie się do odległego o kilka kilometrów od miejsca zamieszkania miasta i uczestniczenie w posiedzeniu Rady Miejskiej, co wymaga podjęcia wysiłku związanego z przemieszczeniem się (wyjścia z domu, skorzystania z środka komunikacji, dojścia na miejsce posiedzenia), a następnie wzmożonej uwagi i koncentracji podczas posiedzenia, oznacza wykorzystanie zwolnienia w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia.?

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12.11.2002 r., III AUa 3189/01 ?Adnotacja na zwolnieniu lekarskim o treści: ?pacjent może chodzić? nie usprawiedliwia wykonywania pracy przez pracownika, którego taka adnotacja dotyczy. Taki zapis upoważnia go jedynie do wykonywania zwykłych czynności życia codziennego, np. poruszanie się po mieszkaniu, udanie się na zabieg czy kontrolę lekarską.?

Wyrok SN z dnia 14.12.2005r., III UK 120/05 ?Celem zwolnienia lekarskiego jest odzyskanie przez ubezpieczonego zdolności do pracy, stąd w jego osiągnięciu przeszkodą mogą być wszelkie zachowania ubezpieczonego, utrudniające proces leczenia bądź rehabilitacji?

Wyrok SO w Elblągu IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17.04.2015r., IV Ua 14/15 ?W stanie faktycznym niniejszym sprawy skarżąca w okresie zwolnienia lekarskiego brała udział trzykrotnie w sesjach Rady Miasta F., które trwały wiele godzin. Trudno przyjąć aby nie obciążały one fizycznie jej organizmu w sposób istotny, tym bardziej, że wymagały dojazdu i powrotu do miejsca zamieszkania, co przy jej schorzeniu dodatkowo obciążało chorą kończynę. Również jej udział w sesji rady w okresie przedoperacyjnym, kiedy przebywając w pomieszczeniu, gdzie było zgromadzonych wiele osób, narażała się na infekcję, z pewnością nie był zgodny z celem zwolnienia.?

Wyrok SN z dnia 26.07.2011 r., I PK 22/11  W sprawie niniejszej Sąd przeprowadził dodatkowe postępowanie dowodowe i uwzględnił w swym rozstrzygnięciu nie tylko przeprowadzony w drugiej instancji, dodatkowy dowód z opinii biegłego, lecz oparł swoje rozstrzygnięcie także na opinii biegłego lekarza ?prowadzącego? powoda. (...) Z dokumentu tego wynikało, że powód mógł wykonywać czynności niezbędne życiowo (...) takie jak wyjście do apteki, na zakupy czy krótki spacer. Sąd drugiej instancji wnikliwie uzasadnił, dlaczego przyjmuje, iż doszło do niezgodnego z celem wykorzystania zwolnienia lekarskiego. W jego ocenie, która wymaga pełnej aprobaty, wielogodzinne wyjście do galerii handlowej, w tym długotrwała gra na automatach, nie stanowiły czynności niezbędnej.

Trybunał Konstytucyjny o utracie prawa do zasiłku chorobowego 

Kwestia zgodności z Konstytucją art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa wprowadzającego brak prawa do świadczeń w przypadku wykonywania pracy zarobkowej była także przedmiotem badania TK pod kątem jego zgodności z art. 67 ust. 1 w związku z art. 64 ust. 1 i 2, art. 31 ust. 3 oraz art. 2 konstytucji. Skarga konstytucyjna dotyczyła ubezpieczonej, która w okresie pozostawania na zwolnieniu lekarskim wykonywała pracę zarobkową. Jak twierdziła praca stanowiła jednocześnie formę terapii wspomagającej proces leczenia. W ocenie skarżącej taka okoliczność nie powinna skutkować pozbawieniem prawa do zasiłku chorobowego. 

Jak więc widać prowadzenie szeroko pojętej aktywności zawodowej w okresie niezdolności do pracy z powodu choroby w wielu przypadkach jest równoznaczne z podjęciem ryzyka utraty prawa do zasiłku, na co wskazuje już sam fakt zaistnienia tak bogatego orzecznictwa. Pamiętajmy, że żeby pojawił się wyrok sądowy, najpierw musi zaistnieć nie dający się rozstrzygnąć w inny sposób spór między ubezpieczonym a ZUS. Jak widać jest sporo tego typu sytuacji.... 

Autor: Małgorzata Tyska